Μελέτη σχετικά με την άνοδο της ακροδεξιάς σε Ελλάδα και Γαλλία με σημείο αναφοράς την οικονομική κρίση και τη σύγκριση με την εύθραυστη δημοκρατία της Βαϊμάρης της δεκαετίας του 30

Αναπόφευκτα η κρίση που περνά το καπιταλιστικό σύστημα μέσω της μεταδοτικότητας της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας[1] επηρεάζει όλο τον δυτικό κόσμο. Εκτός από τις «λύσεις» αναχρηματοδότησης του δημόσιου χρέους και των τραπεζικών ανακεφαλαιοποιήσεων, μέσω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου που συνεπάγεται πρωτόγνωρες πολιτικές λιτότητας για τις κοινωνίες, οδήγησε και στην αύξηση της επιρροής κομμάτων ή κινημάτων που εντάσσονται στην άκρα δεξιά[2]. Ανακαλείται στη μνήμη η Δημοκρατία της Βαϊμάρης , όπου παρόμοιες συνθήκες οδήγησαν στην άνοδο του ναζισμού με τα γνωστά επακόλουθα στην παγκόσμια ιστορία. Βέβαια, η αναφορά στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης δεν είναι τυχαία, αφού και τότε όπως και σήμερα, στις χώρες όπου η κρίση του χρηματοπιστωτικού τομέα έχει επηρεάσει τις οικονομίες τους, υπάρχουν ομοιότητες με τη γερμανική κοινωνία του μεσοπολέμου. Τα μεγάλα ποσοστά ανεργίας και εξαθλίωσης του λαού[3] λόγω της μεγάλης κρίσης της δεκαετίας του ΄30 (Μεγάλη Ύφεση[4]), η πολιτική αστάθεια σε συνδυασμό με την αμφισβήτηση της βραχύβιας (14 χρόνια άντεξε[5]) δημοκρατίας από όλα τα πολιτικά κόμματα[6],ήταν τα χαρακτηριστικά μιας εύθραυστης δημοκρατίας που «δημιούργησε» το εκρηκτικό κλίμα που οδήγησε στην άνοδο και στην επικράτηση του ναζισμού.

Παρά τις ομοιότητες στον ευρωπαϊκό χώρο με τη δημοκρατία της Βαϊμάρης που μπορεί εύλογα να «συνηγορούν» σε ένα πανομοιότυπο σκηνικό, η σημερινή πολιτικοκοινωνική κατάσταση στην Ευρώπη δεν είναι η ίδια με τις πρώτες δεκαετίες του 20^ουαιώνα. Η δημοκρατία έχει εδραιωθεί μαζί με το φιλελεύθερο μοντέλο οικονομίας και η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει εξαπλωθεί όμως, ούτε και τότε είχαν αντιμετωπιστεί με σοβαρότητα οι πιθανές επιπτώσεις από την επικράτηση του Χίτλερ, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ιστορικός Ε. Hobsbawm[7].

Με κεντρικό άξονα την άνοδο των ποσοστών των ακροδεξιών κομμάτων στις τελευταίες εκλογές σε Ελλάδα και Γαλλία, θα γίνει μια προσπάθεια ανάλυσης των αιτιών που οδήγησαν στην άνοδο τους, των κοινωνικών παραμέτρων της επιρροής τους, αλλά και των τυχόν επιπτώσεων τους στο δημοκρατικό πολίτευμα και το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.

Σημαντικό στοιχείο για τον εντοπισμό των παραγόντων που συμβάλλουν στην εκλογική απόδοση των εν λόγω κομμάτων είναι η κατανόηση των όσων πρεσβεύουν. Το ιδεολογικό υπόβαθρο αυτών των κομμάτων ή κινημάτων στηρίζεται κυρίως στον ρατσισμό και στον εθνικισμό. Δύο έννοιες που «γεννήθηκαν» και εδραιώθηκαν στην Ευρώπη. Ο εθνικισμός, με αφετηρία την Γαλλική Επανάσταση[8], ρεύμα προοδευτικό για την τότε εποχή, οδήγησε στη δημιουργία των εθνικών κρατών της Ευρώπης. Χαρακτηρίστηκε ως νεωτερισμός[9] που επικράτησε ως πολιτικό ρεύμα κατά τον 17-19^ο αιώνα και έφτασε στην πιο ακραία του μορφή, τον σωβινισμό του Φασισμού και του Ναζισμού. Ο ρατσισμός έχει τις ρίζες του στο διαφωτισμό[10] αλλά και στην αποικιοκρατική πολιτική των ευρωπαϊκών χωρών στο «νέο» κόσμο, όπου ουσιαστικά δημιουργείται η έννοια του κατώτερου Άλλου (ιθαγενείς)[11].

Τα δύο κόμματα, Εθνικό Μέτωπο Γαλλίας και ο Λαϊκός Σύνδεσμος Χρυσή Αυγή (Χ.Α) εμπεριέχουν στη ρητορική τους στοιχεία από τη φασιστική ιδεολογία[12]. Ο αντικομμουνισμός, η αμφισβήτηση του κοινοβουλευτισμού, η αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού και ο εν μέρει αντικαπιταλισμός τους είναι στοιχεία που χαρακτήρισαν και τα κόμματα του ολοκληρωτισμού[13] της δεκαετίας του 30. Με  τον εθνικισμό σε ρόλο πρωταγωνιστή τα υπό αναφερόμενα ακροδεξιά κόμματα εκφράζουν την αποστροφή τους και αντιτάσσονται στους μετανάστες και σε θεσμούς, όπως είναι η Ε.Ε αλλά και στις δομές της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας.

Είναι παραδεκτό πως η ανάπτυξη αυτών των κινημάτων συνδέεται με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που επικρατούν στις κοινωνίες της Ελλάδας και της Γαλλίας όπου δραστηριοποιούνται, όπως π.χ η οικονομική κρίση που διέρχεται το καπιταλιστικό σύστημα την τελευταία 20ετία (στοιχεία του Ο.Η.Ε από το 1998, η απελευθέρωση των αγορών δεν οδήγησε στην αύξηση ευημερίας των κοινωνιών[14]) με αποκορύφωση τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η αύξηση του μεταναστατευτικού κύματος προς τις δύο αυτές χώρες, η ανεργία και η οικονομική αβεβαιότητα που διακατέχει την πλειοψηφία των πολιτών, έχει συμβάλλει στην «στροφή» μερίδας τους σε πιο ακραία κινήματα που επαγγέλλονται ριζοσπαστικές λύσεις. Από την άλλη όμως, η εκδήλωση τέτοιων ακραίων τάσεων σε χώρες που δεν επικρατούν οι ίδιες συνθήκες  π.χ. Σκανδιναβικές με πρόσφατο παράδειγμα το αποτρόπαιο έγκλημα ρατσιστικής βίας του Brievik στη Νορβηγία[15] καταδεικνύει ότι η ανάπτυξη ακραίας ρατσιστικής δράσης είτε ατόμων, είτε ομάδων νέο ναζί δεν συνδέεται απόλυτα με τις οικονομικές συνθήκες. Το «ιδεολογικό ρεύμα» των ακροδεξιών κινημάτων δεν έπαψε να υπάρχει στην Ευρώπη μετά το 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο και η ανάπτυξή τους δεν ήταν ένα αυγό που ξαφνικά έσπασε, αλλά, τάσεις και αντιλήψεις που εκκολάπτονταν μέσα στις κοινωνίες και εμφανίστηκαν όταν οι συνθήκες το επέτρεψαν.

 Η κομματική  επιτυχία, του μεν Εθνικού Μετώπου στις περασμένες εκλογές 18%[16] και της Χ.Α στις εκλογές του Ιούνη με ποσοστό 6,92% [17] μπορούν να μεταφραστούν σε αποδοχή των ακραίων λαϊκιστικών τους θέσεων από μεγάλη μερίδα ψηφοφόρων. Επίσης, μια ενδιαφέρουσα μελέτη του πανεπιστημίου Μακεδονίας δείχνει ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό πάνω του 50% των Αθηναίων κατοίκων να θεωρεί ότι η επίδραση των μεταναστών στην οικονομία είναι αρνητική[18]. Από την άλλη, η αποδοχή και στήριξη της Χ.Α τείνει να παρουσιάζεται και σαν αποδοχή της βίας, η οποία δεν έπαψε να εμφανίζεται στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας από περιθωριοποιημένες ομάδες ακραίων ιδεολογιών[19]. Έτσι, η αποδοχή της πρακτικής της βίας οδήγησε εύκολα στην αποδοχή της πολιτικής και κοινωνικής βίας που ασκείται από την Χ.Α (το γνωστό σύνθημα Αλήτες προδότες πολιτικοί, προπηλακισμοί πολιτικών, εξύβριση πολιτικών προσώπων υποτιμητικές αναφορές για το κοινοβούλιο κ. ά.). Ενισχυτικό προς τη θέση της αποδοχής της βίας από την ελληνική κοινωνία είναι και δημοσκόπηση της Κάπα Research που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα το Βήμα τον Ιούλιο του 2011, όπου έδειξε ποσοστό της τάξης του 49,6% να εγκρίνει τους προπηλακισμούς βουλευτών[20].

Πέραν της κοινοβουλευτικής τους δράσης και επιρροής, τα ακροδεξιά κόμματα χαρακτηρίζονται με έναν έντονο ακτιβισμό κατά των μεταναστών, κατά των μουσουλμάνων, αλλά και με δράσεις παροχής βοήθειας και αλληλεγγύης, αποκλειστικά σε ομοεθνείς τους (π.χ αιμοδοσίες μόνο για Έλληνες, Γιατροί με σύνορα, συσσίτια σε μόνο σε έλληνες της Χ.Α κ.α). Ιδίως όσον αφορά τη Χ.Α, πολλά κρούσματα ρατσιστικής βίας εναντίον μεταναστών έχουν εκδηλωθεί[21] το τελευταίο καιρό, ενώ ο ξυλοδαρμός σε τηλεοπτική εκπομπή βουλευτή του Κ.Κ.Ε από βουλευτή της Χ.Α αποτελεί παράδειγμα της «ανεκτικότητας» των βουλευτών της Χ.Α. στην αντίθετη άποψη. Ίσως το πιο κλασσικό παράδειγμα επηρεασμού της δράσης των κινημάτων αυτών στην κοινωνία να είναι η δολοφονική επίθεση του Brievik στη Νορβηγία σε κατασκηνώσεις νέων του εργατικού κόμματος όπου έχασαν τη ζωή τους 77 άτομα[22].

Οι αναφορές του βουλευτή της Χ.Α Η. Κασιδιάρη σε « χρησιμοποίηση της βουλευτικής έδρας νόμιμη οπλοκατοχή» και «εκμετάλλευση της βουλευτικής ασυλίας για να είναι πιο άνετοι στις κινήσεις τους»[23], είναι άκρως ανησυχητικές για τους στόχους της Χ.Α. μέσα στο κοινοβούλιο, το οποίο μέσα από τη δράση της φαίνεται να το απαξιά. Ενώ, σε άλλη αναφορά του, ο ίδιος βουλευτής τόνισε για την είσοδο της Χ.Α. στο κοινοβούλιο ότι «οφείλαμε να παίξουμε στο δικό τους παιχνίδι…και να επιβάλουμε τους δικούς μας όρους»[24]. Τέτοιες αναφορές σε συνδυασμό με τις θέσεις και τις πρακτικές της Χ.Α. αποτελούν απειλή για το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα. Στο ίδιο μήκος κύματος και το γαλλικό εθνικιστικό κόμμα με αναφορές ιδίως κατά της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής, αλλά και κατά των μουσουλμάνων έχει ανησυχήσει ιδιαίτερα την Πολιτεία της Γαλλίας. Πρόσφατα, το Υπουργείο Δικαιοσύνης της Γαλλίας υπέβαλε αίτημα στο Ευρωκοινοβούλιο να αρθεί η ασυλία της ευρωβουλευτού και αρχηγού του Εθνικού Μετώπου, Μαρίν Λε Πέν. Για να καταστεί δυνατή, με αυτόν τον τρόπο, η δικαστική προσαγωγή της για αναφορές που έκανε εναντίον της πρακτικής των μουσουλμάνων να προσεύχονται, αλλά και σχόλια για «κατοχή της Γαλλίας από μουσουλμανικές μειονότητες»[25].

Τόσο οι πρακτικές, όσο και η ρητορική των δύο κομμάτων εκφεύγουν του δημοκρατικού πολιτικού λόγου, αλλά και των στόχων και επιδιώξεων της Ενωμένης Ευρώπης (Ε.Ε). Η Ε.Ε., η οποία κτίστηκε στα ερείπια που άφησε πίσω του ο χιτλεροφασισμός, στο πλαίσιο της ειρηνικής συμβίωσης όλων των κρατών, αλλά και της δημιουργίας μια πολυπολιτισμικής Ευρώπης, αντιμετωπίζει νέους κινδύνους στο μόρφωμα της. Με την υιοθέτηση των εθνικιστικών πολιτικών που τα δύο κόμματα ασπάζονται, καταρρέει η φιλοσοφία της ενωμένης Ευρώπης, της ελεύθερης διακίνησης ανθρώπων και αγαθών. Το άλλοτε δυνατό «όπλο» κατά του υπαρκτού σοσιαλισμού, η ελεύθερη διακίνηση και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων της δυτικής Ευρώπης κινδυνεύει να γκρεμιστεί μπροστά στους νέο ρατσιστές που άρχισαν να επηρεάζουν ήδη τις ευρωπαϊκές πολιτικές[26] (η αναφορά της Α. Μέρκελ για αποτυχία της πολυπολιτισμικότητας είναι χαρακτηριστική[27])

Ήδη η Ευρώπη έχει αφουγκραστεί τους κινδύνους που ελλοχεύουν με τη Γερμανία να κάνει νέα προσπάθεια να κηρύξει εκτός νόμου το ακροδεξιό κόμμα NPD[28] και την πρόσφατη κίνηση του αρχηγού του ΠΑ.ΣΟ.Κ να τεθεί εκτός νόμου τη Χ.Α[29]. Βέβαια, η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας δεν πρέπει να αφεθεί στη θεσμοθέτηση νόμων και κανόνων, αλλά στην απόρριψη εκ μέρους της κοινωνίας τέτοιων απαράδεκτων θέσεων. Απομένει να δούμε αν ο ιστορικός Ε. Hobsbawm είχε δίκαιο στην τοποθέτηση του ότι «είναι λάθος να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν ποτέ από την ιστορία..»[30]

Δωρόθεος Δωροθέου

Α/Τ: 11201096

12EDM50LEM1

Λευκωσία Ιανουάριος 2012

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.      Αντώνης Δ. Παπαγιαννίδης, « Εγχειρίδιο Πολιτικής Οικονομίας- Επιστήμες Επικοινωνία και Δημοσιογραφία», Λευκωσία 2012

2.      Andrew Vincent, “Modern Political Ideologies”, Blackwell, UK 1995

3.      Γιάννης Βούλγαρης, «Η Ελλάδα από τη μεταπολίτευση στην παγκοσμιοποίηση», Πόλις, Αθήνα, 2008

4.      Eric J. Hobsbawm, «Έθνη και εθνικισμός», μεταφ. Χρυς. Νάτρις, Μ. Καρδαμιτσα, Αθήνα, 2004

5.       Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου, «Ο Ευρωπαϊκός Ρατσισμός, Εισαγωγή στο φυλετικός μίσος», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000

6.      Ηλίας Ι. Κουσκουβέλης, «Εισαγωγή στην Πολιτική Επιστήμη και τη θεωρία της πολιτικής θεωρίας», Παπαζήσης, Αθήνα 1997.

7.      Κώστας Βεργόπουλος, «Παγκοσμιοποίηση η μεγάλη χίμαιρα», Νέα Σύνορα- Λιβάνη, Αθήνα, 1999

8.      Νορμπερτο Μπόμπιο, «Δεξιά και Αριστερά», μετφ. Ελεονώρα Ανδρεδάκη, Πόλις, Αθήνα, 1995

9.      Σπύρος Α. Βρετός, «Πολιτική Επιστήμη και Διεθνής πολιτική, επικοινωνία και δημοσιογραφία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης», Λευκωσία, 2012

Διαδικτυακές πηγές και άρθρα

- Jason Farago, “Comparative far right politics, US and Europe”, 2/1/2013,http://guardian.co.uk

- Open Letter: We are all Greek Lews, Έκκληση των Ευρωπαίων διανοούμενων ενάντια στο φασισμό με αφορμή την είσοδο της Χρυσής Αυγής στο ελληνικό κοινοβούλιο, 12/12/2012, http://guardian.co.uk

- Βασίλης Πετσίνης, «Οικονομική κρίση και άκρα δεξιά: Ουγγαρία, όπως λέμε

Ελλάδα;» 17/11/2012, http://www.lifo.gr/team/gnomes/33728

-Μαρίνα Βήχου, «Στο στόχαστρο η δημοκρατία», 6/12/2012, http://tvxs.gr/node/113263

- Πάνος Καζάκου, «Είναι η Ελλάδα Βαϊμάρη», 18/12/2012, http://tanea.gr

- Στρατής Μπουρνάζος, «Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η Ελλάδα του 2012: αναλογίες, μεταφορές και διαφορές», 3/1/2012,  http://tvxs.gr/node/109095

- Mariano Aguirre, “The far right takes root in Europe”, 12/6/2012, http://www.opendemocracy.net/65396

- Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου, «Οικονομική κρίση και Ακροδεξιά», Αυγή,

18/11/2012, http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=729007

- Adrian Hamilton: «The rise of Europe's far right cannot be explained by

recession alone», Independent (27/04/12),

http://www.independent.co.uk/voices/commentators/adrian-hamilton/adrianhamilton-the-rise-of-europes-far-right-cannot-be-explained-by-recession-alone-7682326.html

- “France asks EU Parliament to lift Le Pen immunity over muslim occupation comments”, 11/12/2012, http://www.english.rfi.fr

- Πέτρος Παπασαραντόπουλου, «Οι ρίζες της κουλτούρας της βίας στη μεταπολιτευτική Ελλάδα»,7/12/2012, http://politicalreviewgr.blogspot.com/2012/06/blog-post_623.html

 - Eric J. Hobsbawm, «Μνήμες της Βαϊμάρης», 7/10/12, http://politicalreviewgr.blogspot.gr/2012/10/blog-post_8237.html

- « Οι Γερμανοί βγάζουν εκτός νόμου το ακροδεξιό NPD», 6/12/12, http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22769&subid=2&pubid=63749718

- Marc Morje Howard, “The Impact of the Far Right on

Citizenship Policy in Europe:Explaining Continuity and Change”, Journal of Ethnic and Migration Studies Journal of Ethnic and Migration Studies,Vol. 36, No. 5, May 2010, pp. 735_751

- Γιώργος Σιακαντάρης, «Χρυσή Αυγή: Εκτός Νόμου ή εκτός κοινωνίας;», 6/12/12,

-«Μετανάστες και κρίση δυνάμωσαν τη Χρυσή Αυγή. Το εκρηκτικό μείγμα σε τοπικό επίπεδο αναδεικνύει έρευνα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας στην Αθήνα»,27/5/2012, http://www.tovima.gr/society/article/?aid=459656 

- «Μέλη της «Χρυσής Αυγής» ξυλοκόπησαν μετανάστες εργάτες στο Λαύριο», 6/10/12, http://www.protothema.gr/greece/article/?aid=228066

---

[1] Αντώνης Δ. Παπαγιαννίδης, « Εγχειρίδιο Πολιτικής Οικονομίας- Επιστήμες Επικοινωνία και Δημοσιογραφία», Λευκωσία 2012, σελ. 23

[2] Νορμπερτο Μπόμπιο, «Δεξιά και Αριστερά», μετφ. Ελεονώρα Ανδρεδάκη, Πόλις, Αθήνα, 1995, σελ 189

[3] Πάνος Καζάκου, «Είναι η Ελλάδα Βαϊμάρη», 18/12/2012, http://tanea.gr

[4] Ό.π. « Εγχειρίδιο Πολιτικής Οικονομίας..» σελ 10

[5] Eric J. Hobsbawm, «Μνήμες της Βαϊμάρης», 7/10/12, http://politicalreviewgr.blogspot.gr/2012/10/blog-post_8237.html

[6] Ο.π

[7] Ό.π.

[8] Andrew Vincent, “Modern Political Ideologies”, Blackwell, UK 1995

σελ 243

[9] Eric J. Hobsbawm, «Έθνη και εθνικισμός», μεταφ. Χρυς. Νάτρις, Μ. Καρδαμιτσα, Αθήνα, 2004, σελ. 28-29

[10] Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου, «Ο Ευρωπαϊκός Ρατσισμός, Εισαγωγή στο φυλετικός μίσος», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000, σελ 41-43

[11]Ό.π, σελ 100-101, 120-121

[12] Σπύρος Α. Βρετός, «Πολιτική Επιστήμη και Διεθνής πολιτική, επικοινωνία και δημοσιογραφία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης», Λευκωσία, 2012

[13] Ηλίας Ι. Κουσκουβέλης, «Εισαγωγή στην Πολιτική Επιστήμη και τη θεωρία της πολιτικής θεωρίας», Παπαζήσης, Αθήνα 1997, σελ. 293

[14] Κώστας Βεργόπουλος, «Παγκοσμιοποίηση η μεγάλη χίμαιρα», Νέα Σύνορα- Λιβάνη, Αθήνα, 1999, σελ 365

[15] Adrian Hamilton: «The rise of Europe's far right cannot be explained by

recession alone», Independent (27/04/12

[16] Ό.π

[17]http://ekloges.ypes.gr/v2012b/public/index.html#{"cls":"main","params":{}}

[18]«Μετανάστες και κρίση δυνάμωσαν τη Χρυσή Αυγή. Το εκρηκτικό μείγμα σε τοπικό επίπεδο αναδεικνύει έρευνα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας στην Αθήνα»,27/5/2012, http://www.tovima.gr/society/article/?aid=459656

[19] Πέτρος Παπασαραντόπουλοςυ, «Οι ρίζες της κουλτούρας της βίας στη μεταπολιτευτικήΕλλάδα»,7/12/2012

[20] Ό.π

[21] «Μέλη της «Χρυσής Αυγής» ξυλοκόπησαν μετανάστες εργάτες στο Λαύριο», 6/10/12, http://www.protothema.gr/greece/article/?aid=228066

[22] Mariano Aguirre, “The far right takes root in Europe”, 12/6/2012,

[23] Μαρίνα Βήχου, «Στο στόχαστρο η δημοκρατία», 6/12/2012, http://tvxs.gr/node/113263

[24] Ο.π

[25]“France asks EU Parliament to lift Le Pen immunity over muslim occupation comments”, 11/12/2012, http://www.english.rfi.fr ριφ

[26] Ό.π, Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου, «Ο Ευρωπαϊκός..», σελ 285-289

[27] Mariano Aguirre, “The far right takes root in Europe”, 12/6/2012,

[28]« Οι Γερμανοί βγάζουν εκτός νόμου το ακροδεξιό NPD», 6/12/12, http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22769&subid=2&pubid=63749718

[29] Γιώργος Σιακαντάρης, «Χρυσή Αυγή: Εκτός Νόμου ή εκτός κοινωνίας;», 6/12/12, http://tvxs.gr/node/113289

[30] 3Γιάννης Βούλγαρης, «Η Ελλάδα από τη μεταπολίτευση στην παγκοσμιοποίηση», Πόλις, Αθήνα, 2008, σελ 379

---